Çölde bir idealist: Halide Edip

 Millî Mücadele’nin sembol isimlerinden Halide Edip, 58 yıl önce bugün hayata gözlerini yummuştu. Hiç de tekdüze denemeyecek bir hayat yaşayan Halide Edip hakkında yazılmış onlarca kitap, yüzlerce yazı var. Ki hayatı pekala renkli ve heyecanlı bir macera romanına da konu olabilecek türden... Böyle bir roman yazılacak olsaydı, kabaca üç ciltten oluşurdu herhalde: Birinci cilt doğumundan Kurtuluş Savaşı’na kadar olan dönem; ikinci cilt Kurtuluş Savaşı dönemi ve üçüncü cilt savaş sonrası çekişmeler, yurtdışındaki yaşamı, yurda dönüşü, milletvekilliği ve eğitimciliği... Bugün bu 1. cildin sonlarına sıkışmış birkaç yapraktan bahsedeceğiz.

1. Dünya Savaşı yıllarında, Halide Edip'in Suriye’de kız okullarının kurulması için gönüllü olması, ünlü edebiyatçının hayat romanından pek de bilinmeyen bir sayfadır. Cemal Paşa’nın daveti üzerine 1916’da Suriye’ye giden Halide Hanım, burada kız okullarının genel müfettişliğine tayin edilmişti. Bu sıralarda Cemal Paşa Suriye’deki ayaklanma girişimlerini bastırmak için çok şiddetli önlemler almıştı. Askerî mahkeme kararıyla 40 Arap idam edilmiş, birçoğu da Anadolu’ya sürgüne gönderilmişti. Bunların halk arasında kendisine karşı sempati uyandırmadığının farkındaydı. Bunun için Fransızların Araplar üzerindeki etkisinde rol oynadığını düşündüğü Fransız okulları yerine Türk okulları açmak, bu okullarda liberal ve Batı tarzı bir eğitim vermek istiyordu. Halide Edip iki hafta içinde okullarla ilgili hazırladığı raporda, "Beyrut, Lübnan ve Şam için Beyrut’ta müşterek bir muallim mektebi tesis etmek, her üçü için şimdilik zikri geçen şehirlerde altı sınıflı birer mektep hazırlamak" gerektiğini söylemişti. İstanbul'a geri dönerken buraları bir daha göreceğini düşünmüyordu. Ancak Cemal Paşa'nın okul açma programını üstlenmesini istemesiyle çoğu eski öğrencilerinden olmak üzere 50'ye yakın kadın ve birkaç erkek öğretmenle birlikte Kasım sonunda Lübnan'a yollandılar. Günde 16 saate yakın açılacak ilköğretim okulları için çalışıyorlardı. Yaptıkları işlere çocukların bitlerini ayıklamak da dahildi. 

Bu çabaların sonucu olarak Ocak ayı içinde ilkokullarda eğitim ve öğretim başladı. Cemal Paşa’nın Halide Edip’e verdiği değer, anılarında ondan sözederkenki tarzından da anlaşılmaktadır: “Türk kadınlığında medar-ı iftiharı telakki ettiğim Halide Edip Hanımefendinin hususi himmeti sayesinde Beyrut’ta ‘Darünnassırat’ ismi verilen Fransız kız mektebi binasında ihya ettiğim yatılı kız lisesi ve muallim mektebi ...” (Cemal Paşa, Hatırat) Yine aynı anılardan: “Hele ilim adamlarımızın hiçbirinde görmediğim fevkalade bir cüretle Suriye’ye gelerek orada dört mükemmel kız mektebi tesis etmek ve Aynıtura yetimler mektebini en mükemmel bir müessese haline koymak gibi güzide hizmetler göstermiş olan Halide Edip hanımefendi hakkında minnettarlığım ebedi olacaktır.”

Haluk Oral, NTV Tarih'in Haziran 2010 sayısı için yazmıştı.